zonnige groetjes uit de loopgraven.
De ultieme verzameling die haar concurrenten het muntstuk en de postzegel zonder genade van de troon stoot is onbetwistbaar de postkaartcollectie. De postkaart is nooit terug van weggeweest en een constante doorheen de geschiedenis, van de late jaren 1800 tot het digitale tijdperk vandaag. Wie kan met het hand op het hart zeggen dat hij of zij nooit is bezweken voor een ansichtkaartje op een rommelmarkt, in een museum of op een vakantiebestemming?
Postkaarten doen het goed bij jong en oud, worden wereldwijd aangeboden en zijn toegankelijk voor ieders budget. De picture postcard is allereerst een tastbare herinnering aan een beleving of plaats die dankzij haar licht en compact formaat in elke koffer past. Nog fijner is het om een kaart te sturen of te ontvangen. Om iemand een glimps te gunnen in jouw wereld en te laten meegenieten van al het merkwaardige dat je ziet en beleeft.
Nu de ansichtkaart meer dan 100 jaar op de markt is, verbeeld zij als geen ander de geschiedenis. Sinds de eeuwwisseling wordt het patrimonium, natuurverschijnselen, maatschappelijke gebeurtenissen, kunst en de mens zelf massaal gedocumenteerd en verspreid op postkaarten. De kaartjes zijn zowel een massaproduct als een persoonlijke inkijk in iemands leven. Beschreven postkaarten voegen daarom als verzamelobject een extra waarde toe: de vinder krijgt toegang tot de intieme communicatie tussen schrijver en ontvanger. Uitgeverijen en niet uitzonderlijk de overheid bepalen de afbeelding maar de mogelijkheid om een persoonlijk bericht mee te geven, maakt de postkaart tot een medium van het volk. De voorkant is publiek, waar officiële instanties handig op inspelen, het weerwoord op de achterkant is privé maar niet zonder censuur. De afwezigheid van een omslag zet aan tot voorzichtigheid. Deze complexe dualiteit maakt van de postkaart een interessante bril om het verleden door te bestuderen.
Het prentenkabinet zou haar naam niet waard zijn als de ambitie tot collectioneurschap zou ontbreken. Wat volgt is een tweewekelijkse greep uit de verzameling postkaarten, stuk voor stuk een kaart met erhaal.
Het eerste postkaartje “Time’s up - over you go!” dateert uit het midden van Wereld Oorlog I en maakt deel uit van de collectie Daily Mail Official War Postcards. In 1916 won het dagblad Daily Mail een competitie uitgeschreven door het Official Press Bureau voor de uitgave van een extensieve reeks postkaarten met officiële oorlogsbeelden gemaakt door de overheidsfotografen. Familieleden van de Britse soldaten aan het front verzamelden de kaarten in de hoop een familielid te herkennen. Vele kaarten vermelden daarom de afkomst van de regimenten of hun locatie in oorlogsgebied om het speuren naar bekende gezichten makkelijker te maken. De krant zorgde eveneens voor een prestigieus album met gouden letters waar de 176 kaartjes in passen.
De thuisblijvende burger had nood aan een beeld van de oorlog en de Daily Mail zou daarvoor zorgen met ‘splendid pictures of the fighting’ zoals de krant zelf aankondigt bij de uitgave van de postkaarten. Om de moraal van het volk hoog te houden, de oorlog sleept ondertussen al een hele tijd aan, wordt elke gepubliceerde foto (op postkaart of in de krant) zorgvuldig uitgekozen. De instanties verantwoordelijk voor propaganda en censuur wensen een beeld van de oorlog te creëren waar de Britse troepen aan de winnende hand zijn in een heldhaftige strijd. Helaas was het medium fotografie destijds niet in staat om de gevechten in beeld te brengen. Actie fotograferen behoorde niet tot de technische mogelijkheden van de oorlogsfotografen. Het is wachten op de Spaanse burgeroorlog alvorens fotografen in staat zijn om de werkelijkheid van het slagveld te capteren.
Deze beperking zet de geallieerde overheden en pers aan om andere strategieën in te zetten tegen de oorlogsmoeheid en fotografie als wapen te gebruiken. Foto’s van grote sommen krijgsgevangenen, de doden van de vijand, beelden en beelden van wapens en bommen of vrolijke soldaten onderweg tonen dat onze troepen zegevieren. Ook het beeld van de ruïne wordt pro en contra ingeschakeld: een verwoeste kerk bewijst de goddeloosheid van de tegenstander of net een geslaagd bombardement.
De postkaart ‘Time’s up - over you go!’ laat niks en alles zien.
Het lijkt alsof de soldaten lustig ten strijde trekken en over the top gaan tijdens de gemediatiseerde Battle of the Somme maar niks is minder waar. Een eerste indicatie is het jennende handgebaar van de eerste soldaat op de berm richting confrontatie dat in andere verschenen persbeelden is weggewerkt. Ook de wolkjes boven de soldaten zijn niet aanwezig op het originele negatief. Dit is een regelmatig toegepaste techniek om de foto van meer drama te voorzien. Een laatste aanwijzing zijn de beschermhulzen om de geweren die aantonen dat de foto is gemaakt tijdens een oefening ver van de frontlinie. De officiële Canadese oorlogsfotograaf en maker van dit beeld, Ivor Castle, maakt geen geheim van zijn nood aan ‘publicity material’ met alle tegenstrijdigheden vandien. Hij krijgt kritiek te verduren van zowel zijn collega fotografen als de soldaten aan het front maar zijn succesvolle bijdrage aan de propaganda campagne van Canada en bijgevolg de geallieerde oorlogsmissie, perst hem door de mazen van het net. Het officiële statement luidt namelijk een ‘propaganda of facts’.
Compositiebeelden en mise en scènes zijn verre van de uitzondering in de eerste oorlog die wordt uitgevochten met beelden. Zowel het medium fotografie als de cinema maken handig gebruik van manipulaties en visuele technieken om propaganda te voeren. Het is wonderbaar hoe een klein banaal papieren object een dergelijk verhaal kan vertellen. Wie weet wat de geschreven boodschap van de soldaten zou geweest zijn? Schreven zij over hun acteerprestaties of nemen ze deel aan de fictie?
Verslag op basis van mijn bijdragen aan de tentoonstellingscatalogus ‘Fotografie in de vuurlinie?’ uit 2014.
